Factoring w dzisiejszych czasach stał się dobrą alternatywą dla stosowania kredytu w rachunku bieżącym w celu finansowania bieżącej działalności operacyjnej przedsiębiorstw. W krajach zachodnich nastąpił jego gwałtowny rozwój po II wojnie światowej z uwagi na duże zapotrzebowanie na środki pieniężne w okresie odbudowy oraz zaangażowanie w ten proces Stanów Zjednoczonych, gdzie factoring stanowi jedno z podstawowych narzędzi zarządzania płynnością finansową.

W Polsce z uwagi na stosunkowo niedawne wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej narzędzie to nie jest jeszcze zbyt popularne, jednakże według danych Polskiego Związku Faktorów można zaobserwować od kilku lat stałą tendencję wzrostową wartości faktur poddanych factoringowi, która spowodowała wzrost o 9% w 2014 roku oraz 16% w 2013 roku. W związku z rosnącą popularnością tego instrumentu coraz więcej podmiotów poddanych badaniu będzie go stosowało, tak więc kluczowe dla pracy audytora może stać się zrozumienie istoty oraz ewidencji factoringu.

W literaturze istnieje wiele różnorodnych definicji factoringu, jednakże najpełniej jego sens, zdaniem autora, oddaje definicja zaproponowana przez I. Heropolitańską, P. Kawalera oraz A. Kozioł¹, w myśl której poprzez niego należy rozumieć usługę nabycia przez faktora bezspornej, krótkoterminowej pieniężnej wierzytelności handlowej od faktoranta (dostawcy) przed terminem jej płatności z potrąceniem opłaty na rzecz faktora z przejęciem ryzyka braku jej spłaty lub bez przejęcia takiego ryzyka. Kwestia przejęcia bezspornej należności przed terminem zapłaty odróżnia tę usługę od usługi windykacji lub też skupu wierzytelności przeterminowanych.

W zależności od tego, czy ryzyko zostało przejęte przez faktora czy też nie, wyróżniamy:

• factoring niepełny (z regresem) – faktor nie przejmuje na siebie ryzyka nieotrzymania należności, w związku z czym ma prawo do zwrotu przekazanych środków faktorantowi. Z uwagi na to, że ryzyko nie przechodzi na faktora, usługa tego typu jest tańsza oraz podlega mniejszym restrykcjom niż umowa factoringu pełnego;
• factoring pełny (bez regresu) – faktor przejmuje na siebie ryzyko niewypłacalności odbiorcy, co powoduje konieczność większej analizy wypłacalności objętych factoringiem kontrahentów oraz wzrost kosztów usługi;
• factoring odwrotny – polega na regulowaniu zobowiązań przedsiębiorstwa przez faktora bezpośrednio na konta bankowe wierzycieli. Faktor wchodzi w prawo wierzyciela i w związku z tym spłata powinna być dokonana na jego konto.

Istotną kwestią w przypadku umów factoringowych jest jeszcze świadczenie przez faktora szeregu dodatkowych usług na rzecz faktoranta, do których mogą należeć np.: windykowanie długu, monitorowanie płynności kontrahentów, doradztwo, prowadzenie ksiąg rachunkowych itp. Jeżeli żadna z dodatkowych usług nie jest świadczona, w praktyce mówi się raczej o umowie cesji wierzytelności zamiast o factoringu.

Factoring, z punktu widzenia prawa handlowego, należy do tzw. umów nienazwanych, co ma następnie wpływ na ochronę interesów stron oraz jego opodatkowanie. W wielu krajach, w tym także w Polsce, omawiany tutaj instrument nie ma odrębnych regulacji prawnych, co powodowało problemy ze standaryzowaniem zasad świadczenia usługi oraz mogło prowadzić do rozbieżności w prawach i obowiązkach stron w zależności od czynników terytorialnych lub firm factoringowych.
Z uwagi na to utrudnione było zawieranie i porównywanie umów przez przedsiębiorstwa, ponieważ utrudniało to porównywanie ofert. Dlatego 28 maja 1988 roku w Ottawie została uchwalona jednolita konwencja definiująca podstawowe zagadnienia, takie jak definicja usługi, prawa i obowiązki stron a także sposób przeniesienia prawa do wierzytelności.

Ujęcie bilansowe usług factoringowych

Factoring, tak jak inne kwestie księgowe podlega zapisom ustawy o rachunkowości z 29 września 1994 z późniejszymi zmianami (zwana dalej UoR). Z uwagi na to, że UoR nie zawiera szczegółowych regulacji dotyczących księgowego ujęcia tego instrumentu, należy raczej kierować się uniwersalnymi zasadami dotyczącymi rachunkowości, tj. kompensat czy indywidualnej wyceny. UoR natomiast wskazuje na definicje instrumentu finansowego, poprzez który należy rozumieć umowę, w wyniku której u jednego podmiotu powstają składniki aktywów finansowych, a u drugiej zobowiązanie finansowe lub składnik kapitałów własnych. W tej kwestii można także posiłkować się Międzynarodowym Standardem Rachunkowości nr 39, który w większym stopniu opisuje poruszane kwestie, a w szczególności zasady usunięcia instrumentu ze sprawozdania finansowego.

Ewidencja bilansowa omawianych umów w księgach faktoranta różni się w zależności od rodzaju zawartej umowy factoringowej. Podstawową kwestią jest ustalenie czy należności powinny być nadal wykazywane w sprawozdaniu finansowym faktoranta. Decyzja w tym zakresie zależy generalnie od tego, czy całe ryzyko zostało przeniesione na faktora i czy przedsiębiorstwo utraciło kontrolę nad należnościami. W przypadku factoringu pełnego przeniesienie całego ryzyka i utrata kontroli nad należnościami nastąpi zawsze, w związku z czym spółka powinna skompensować w swoim sprawozdaniu finansowym swoje należności z zobowiązaniami finansowymi względem faktora. W przypadku factoringu niepełnego należy rozważyć czy wspomniane przesłanki zostały spełnione.

Generalnie przedsiębiorstwo powinno w swoim sprawozdaniu finansowym wykazywać osobno należności poddane factoringowi (w należnościach z tytułu dostaw i usług) oraz osobno zobowiązanie względem faktora (w innych zobowiązaniach finansowych). Z uwagi na sporządzanie sprawozdania z opóźnieniem względem daty finansowej istnieje możliwość skompensowania należności o zobowiązania względem tych pozycji, które zostały otrzymane przez faktora po dniu bilansowym, a widniały na saldzie na koniec okresu sprawozdawczego.
W takim przypadku wiadome jest, że nie istnieje ryzyko po stronie spółki wypływu środków pieniężnych, tak więc takie rozwiązanie jest zgodne z ideą factoringu i nie jest sprzeczne z zasadą ostrożnej wyceny oraz zakazu kompensat. Do głównych kosztów factoringu może należeć dyskonto od otrzymanych należności przez spółkę przed terminem spłaty oraz odsetki od należności, których spłaty nie otrzymał faktor. Odsetki i dyskonto należy ująć jako koszty finansowe.

Factoring odwrotny, ze względu na to, że dotyczy zobowiązań podmiotu zamiast jego należności, nie podlega powyższym rozważaniom. Przedsiębiorstwo w momencie zapłaty przez faktora jego zobowiązań powinno pomniejszyć swoje zobowiązania z tytułu dostaw i usług i tym samym zwiększyć inne zobowiązania finansowe, ze względu na to, że factoring odwrotny nie spełnia warunków kredytu ani pożyczki (środki są przekazywane bezpośrednio na konto wierzyciela przedsiębiorstwa). Wszelkie powstałe koszty, analogicznie jak w przypadku standardowych umów factoringowych, powinny być ujmowane jako koszty operacyjne.

Z uwagi na przeniesienia praw do należności ważną kwestią jest także dopełnienie ustawowego obowiązku inwentaryzacji należności. W przypadku factoringu pełnego, z uwagi na to, że przedsiębiorstwo traci kontrolę nad należnościami oraz przenosi ryzyko niewypłacalności kontrahenta na faktora, nie występuje obowiązek inwentaryzacyjny. Nie należy jednak w momencie otrzymania środków pieniężnych od faktora wyksięgowywać należności. Pozostawienie ich w księgach rachunkowych do momentu potwierdzenia przez faktora spłaty przez dłużnika może być pomocne w celach kontrolnych oraz analitycznych przedsiębiorstwa. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku factoringu niepełnego, gdzie ryzyko nie zostało w całości przeniesione na inny podmiot.
Z uwagi na możliwość regresu potwierdzenia sald dokonuje faktor, jednakże powinien także przekazać faktorantowi zestawienie rozrachunków na koniec okresu sprawozdawczego.

Kwestie podatkowe

Podstawowym podatkiem, któremu podlega factoring jest VAT. Z uwagi na to, że stanowi on umowę nienazwaną, nie można go podatkowo zaliczyć do usług finansowych, które generalnie podlegają zwolnieniu od VAT. Zgodnie z art. 43 ust. 15 ustawy o VAT zwolnienia przedmiotowe nie mają zastosowania do usług factoringu i ściągania długów; w ustawie nie znajduje się także zapis obniżający podstawową stawkę opodatkowania, tak więc usługi factoringu podlegają opodatkowaniu VAT w wysokości stawki podstawowej, tj. 23%, co potwierdza także interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 16 września 2014 nr IPPP3/443-544/13-2/KT.

Ważne jest więc prawidłowe ustalenie podstawy opodatkowania. Na koszty usługi factoringowej składają się różnorodne tytuły, m.in. koszty dyskonta, odsetek factoringowych oraz pozostałych opłat. O ile opodatkowanie stawką 23% dyskonta oraz dodatkowych opłat nie budzi wątpliwości, to kwestią sporną zawsze było opodatkowanie odsetek. Wiele podmiotów interpretowało przepisy w ten sposób, że część odsetkowa stanowi osobną usługę kredytowania i należy rozpatrywać ja osobno. Usługi kredytów i pożyczek natomiast są zwolnione z VAT.
Po wyroku ETS w sprawie C305/01 z 26 czerwca 2003 roku organy podatkowe nie przychylają się już do takiego poglądu i nakazują opodatkowanie także stawką 23% odsetek factoringowych, ponieważ stanowią one integralną część świadczonej usługi. Faktorant posiada za to pełne prawo do odliczenia całego VAT naliczonego w swojej deklaracji VAT, więc z jego perspektywy taka interpretacja jest neutralna podatkowo.

Podsumowanie

Usługi factoringu stanowią bardzo kuszące narzędzie kreowania polityki finansowej przedsiębiorstwa. Z uwagi na specyficzny sposób ujmowania ich w sprawozdaniu finansowym, w przeciwieństwie do kredytu krótkoterminowego, factoring powoduje spadek należności oraz wzrost środków pieniężnych, co pozytywnie wpływa na wskaźniki płynności. Alternatywny kredyt w rachunku bieżącym spowodowałby wzrost zobowiązań oraz wzrost środków pieniężnych, co nie miałoby już tak atrakcyjnego wpływu na wskaźniki.
Factoring ma także niższe wymogi, jakie należy spełnić, ponieważ zabezpieczeniem w jego przypadku jest sama należność, tak więc potrzeba stosowania innych typów zabezpieczeń jest ograniczona. Ta właściwość powoduje szczególną atrakcyjność tej usługi dla nowych podmiotów, które nie posiadają jeszcze stosownych zabezpieczeń, dzięki czemu factoring powinien być opcją tańszą niż kredyt, ponieważ cenę kredytu podbije pozyskanie dodatkowych zabezpieczeń.

Obie kwestie wyjaśniają rosnącą popularność tego instrumentu, natomiast powolne uregulowanie ram prawnych i zasad opodatkowania powinno pozytywnie wpłynąć na jej dalszy wzrost. Spodziewane jest więc częstsze spotykanie factoringu w czasie badania sprawozdań różnorodnych spółek, szczególnie z branży handlowej i produkcyjnej.

1. I. Heropolitańska, P. Kawaler, A. Kozioł, Skup i sprzedaż wierzytelności przez banki (cesja, faktoring, dyskonto, sprzedaż publiczna i niepubliczna), Warszawa 2000, „Twigger”, s. 89.

Jakub Młyński

Autor jest ekspertem w Dziale Rewizji Finansowej BDO Sp. z o.o.